زندگینامه شهید مرتضی مطهریدر [1]ورقه های «عبادات، سرلوحه ی تعلیمات اسلامی» گفتیم عواملی كه سبب می شود تربیت فاسد شود و اختلالاتی در ادراكات یا احساسات پیدا شود چندتاست:
الف. قیود بیجای اجتماعی كه مزاحم تجلی استعدادها و غرایز انسانی می شود كه منتهی به سركوفتگی غرایز می گردد.
ب. تربیتهای مبتنی بر وحشت و ترس بی منطق خصوصاً در كودكی، مثلاً طفل را از ادرار ترساندن بدون آنكه طفل بتواند منطقاً آن را درك كند. این گونه ترسها اشباحی از وحشت در روح طفل به وجود می آورد.
جلد دوم . ج2، ص: 104
ج. نازپروردگی كه روح را پرتوقع و در مقابله با حوادث، ناتوان و در نتیجه مأیوس و بدبین و غیر متكی به نفس بار می آورد.
د. بیكاری هـ. كار بیش از ظرفیت جسمی و روحی و. برخورد با حوادث هیجان آور و متأثركننده یا محرك شهوت به وسیله ی روزنامه ها و رادیوها و تلویزیونها كه به هرحال آدمی را آرام نمی گذارد، همیشه در حال تحریك شهوانی یا غضبی [نگه می ] دارد كه محصول تمدن جدید است و نتیجه اش كم حوصلگی، تندخویی، عصبانیت، پیری زودرس و احیاناً بیماریهای عصبی و مالیخولیاست. رجوع شود به آن ورقه ها از لحاظ تأثیر عبادات در رفع آنها (رجوع شود به ورقه ی «تزكیه نفس، علل فساد اخلاق» ) *.
[1] [از اینجا تا محل ستاره صفحه ی بعد مطالبی است كه در نسخه ی اصل دستنویس بر روی آنها یك خط طولی كشیده شده است. علت خط خوردگی معلوم نیست. نظر به اینكه به حذف این قسمت از یادداشتها از طرف استاد یقین نداشتیم، با بیان این توضیح به درج آن مبادرت ورزیدیم. ]
تربیت و شكفتگی روح، ماهیت تربیت