زندگینامه شهید مرتضی مطهریافراد بشر از لحاظ حقوق اجتماعی غیرخانوادگی یعنی از لحاظ حقوقی كه در اجتماع بزرگ، خارج از محیط خانواده نسبت به یكدیگر پیدا می كنند، هم وضع مساوی دارند و هم وضع مشابه؛ یعنی حقوق اوّلی طبیعی آنها برابر یكدیگر و مانند یكدیگر است؛ همه مثل هم حق دارند از مواهب خلقت استفاده كنند، مثل هم حق دارند كار كنند، مثل هم حق دارند در مسابقه ی زندگی شركت كنند، همه مثل هم حق دارند خود را نامزد هر پست از پستهای اجتماعی بكنند و برای تحصیل و به دست آوردن آن از طریق مشروع كوشش كنند، همه مثل هم حق دارند استعدادهای علمی و عملی وجود خود را ظاهر كنند.
و البته همین تساوی در حقوق اولیه ی طبیعی تدریجاً آنها را از لحاظ حقوق اكتسابی در وضع نامساوی قرار می دهد؛ یعنی همه به طور مساوی حق دارند كار كنند و در مسابقه ی زندگی شركت نمایند اما چون پای انجام وظیفه و شركت در مسابقه به میان می آید، همه در این مسابقه یك جور از آب در نمی آیند: بعضی پراستعدادترند و بعضی كم استعدادتر، بعضی پركارترند و بعضی كم كارتر، بالأخره بعضی عالمتر، با كمال تر، باهنرتر، كارآمدتر، لایقتر از بعضی دیگر از كار در می آیند. قهراً حقوق اكتسابی آنها صورت نامتساوی به خود می گیرد و اگر بخواهیم حقوق اكتسابی آنها را نیز مانند حقوق اوّلی و طبیعی آنها مساوی قرار دهیم، عمل ما جز ظلم و تجاوز نامی نخواهد داشت.
چرا از لحاظ حقوق طبیعی اوّلی اجتماعی، همه ی افراد وضع مساوی و مشابهی دارند؟ .
برای اینكه مطالعه در احوال بشر ثابت می كند كه افراد بشر طبیعتاً هیچ كدام رئیس
مجموعه آثار شهید مطهری . ج19، ص: 160
یا مرئوس آفریده نشده اند، هیچ كس كارگر یا صنعتگر یا استاد یا معلم یا افسر یا سرباز یا وزیر به دنیا نیامده است. اینها مزایا و خصوصیاتی است كه جزء حقوق اكتسابی بشر است؛ یعنی افراد در پرتو لیاقت و استعداد و كار و فعالیت باید آنها را از اجتماع بگیرند و اجتماع با یك قانون قراردادی آنها را به افراد خود واگذار می كند.
تفاوت زندگی اجتماعی انسان با زندگی اجتماعی حیوانات اجتماعی از قبیل زنبور عسل در همین جهت است. تشكیلات زندگی آن حیوانات صد در صد طبیعی است؛ پستها و كارها به دست طبیعت در میان آنها تقسیم شده نه به دست خودشان؛ طبیعتاً بعضی رئیس و بعضی مرئوس، بعضی كارگر و بعضی مهندس و بعضی مأمور انتظامی آفریده شده اند. اما زندگی اجتماعی انسان این طور نیست.
به همین جهت بعضی از دانشمندان یكباره این نظریه ی قدیم فلسفی را كه می گوید «انسان طبیعتاً اجتماعی است» انكار كرده و اجتماع انسانی را صد در صد «قراردادی» فرض كرده اند.
ارزش آزادی